Tháo “điểm nghẽn” tự chủ và phân bổ nguồn lực
Trong Dự thảo Văn kiện Đại hội XIV của Đảng, chủ trương “xây dựng một số cơ sở giáo dục đại học trở thành trung tâm khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo quốc gia” được xem là định hướng lớn, thể hiện tầm nhìn chiến lược và sự chuyển dịch căn bản trong tư duy phát triển.
Trao đổi với Báo GD&TĐ, PGS.TS Nguyễn Bá Chiến - Giám đốc Học viện Hành chính và Quản trị công (Học viện Chính trị Quốc gia Hồ Chí Minh) khẳng định, từ góc độ khoa học quản trị, đây là định hướng mang tính đột phá. Việt Nam đang dịch chuyển từ cách tiếp cận đầu tư dàn trải sang trọng tâm, trọng điểm, nhằm tạo ra những “đầu tàu” dẫn dắt trong lĩnh vực giáo dục đại học và nghiên cứu khoa học.
Qua đó không chỉ dừng ở việc nâng cao chất lượng đào tạo, mà còn hướng tới xây dựng các trung tâm xuất sắc có năng lực cạnh tranh quốc tế, góp phần hình thành hệ sinh thái đổi mới sáng tạo quốc gia.
Chủ trương này cũng liên kết chặt chẽ và cụ thể hóa các đột phá chiến lược khác được nêu trong Dự thảo Văn kiện Đại hội XIV của Đảng, đặc biệt việc xác lập mô hình tăng trưởng mới dựa trên khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo... là động lực chính.
“Khi khoa học, công nghệ trở thành động lực của tăng trưởng, thì đại học chính là một trong những nơi sản xuất động lực đó - nơi tạo ra nguồn nhân lực chất lượng cao và tri thức mới phục vụ phát triển...”, PGS.TS Nguyễn Bá Chiến nói. Đồng thời làm rõ, về bản chất, đây là giải pháp thể chế để kiến tạo trụ cột “trường đại học” trong mô hình liên kết giữa 3 chủ thể: Nhà nước - doanh nghiệp - trường đại học cùng thúc đẩy hệ sinh thái đổi mới sáng tạo.
PGS.TS Nguyễn Bá Chiến.
Thống kê từ Bộ GD&ĐT, hiện tỷ lệ giảng viên có trình độ tiến sĩ chỉ đạt khoảng 28%, giáo sư hơn 7%, thấp hơn so với các nước tiên tiến. “Trong bối cảnh đó, việc tập trung nguồn lực để đầu tư vượt trội cho một số cơ sở là lựa chọn chính sách công hợp lý, nhằm tạo ra những “mũi nhọn” đột phá, thay vì duy trì hệ thống đồng đều nhưng thiếu sức bật...”, PGS.TS Nguyễn Bá Chiến nhấn mạnh.
Để hiện thực hóa chủ trương này, Dự thảo Văn kiện Đại hội XIV cũng đề cập đến việc xây dựng cơ chế, chính sách đột phá cho các trường đại học. Theo PGS.TS Nguyễn Bá Chiến, có hai điểm nghẽn cần được xử lý căn bản: Mối quan hệ giữa tự chủ và trách nhiệm giải trình; phương thức phân bổ nguồn lực.
Trước hết, cần thiết lập cơ chế tự chủ thực chất - không chỉ là “khoán” chi thường xuyên, mà là trao quyền chủ động về học thuật, tổ chức, nhân sự và tài chính.
Các trường đại học đầu tàu phải được chủ động và chịu trách nhiệm về phát triển chương trình đào tạo, nghiên cứu khoa học, đổi mới sáng tạo, hợp tác quốc tế theo tín hiệu thị trường và nhu cầu xã hội; được tự quyết trong tuyển dụng nhân sự tinh hoa, kể cả chuyên gia quốc tế, với cơ chế đãi ngộ vượt trội. Tự chủ thực chất đồng nghĩa với nâng cao trách nhiệm giải trình của các trường về chất lượng, kết quả đào tạo, nghiên cứu và hợp tác quốc tế.
Bên cạnh đó, đột phá cần nằm ở mô hình cấp phát tài chính, phải chuyển mạnh từ cấp phát theo “đầu vào” - dựa trên số sinh viên hay biên chế sang cấp phát theo “đầu ra” - dựa trên theo kết quả, giá trị mà trường đem lại.
Các đại học “đầu tàu” được nhận gói ngân sách dài hạn (chu kỳ 5-10 năm) nhưng phải cam kết rõ ràng các chỉ số hiệu quả (KPI) về nghiên cứu và đổi mới sáng tạo: Số ứng dụng trong thực tế; số sáng kiến, đề xuất chính sách được các cơ quan, tổ chức, doanh nghiệp đặt hàng, sử dụng; số lượng công bố quốc tế, bằng sáng chế, sản phẩm thương mại hóa hay doanh thu chuyển giao công nghệ.
Chọn đúng trường, lĩnh vực, cách tháo gỡ
Để đầu tư hiệu quả cho giáo dục đại học, PGS.TS Nguyễn Bá Chiến cho rằng, Việt Nam cần đồng thời giải quyết ba vấn đề: Chọn đúng trường (tiêu chí), giao đúng việc (lĩnh vực ưu tiên) và tháo gỡ đúng cách (cơ chế quản trị). Theo đó, các cơ sở được lựa chọn phải có năng lực hiện có tốt (về công bố quốc tế, bằng sáng chế, tỷ lệ tiến sĩ, năng lực nghiên cứu...), nhưng quan trọng hơn là mức độ sẵn sàng cải cách quản trị triệt để.
Những trường chỉ muốn nhận ngân sách nhưng lại không rõ ràng về chiến lược quản trị thì không nên được ưu tiên. Các lĩnh vực ưu tiên đầu tư cần bám sát mô hình tăng trưởng mới của Việt Nam: Công nghệ số (AI, bán dẫn, an ninh mạng…), công nghệ sinh học và y dược, năng lượng tái tạo, vật liệu mới, cùng với những ngành gắn với lợi thế Việt Nam như nông nghiệp công nghệ cao.
Điểm then chốt cuối cùng là thể chế quản trị đặc thù. Việt Nam cần thiết lập “khung thể chế thử nghiệm” (regulatory sandbox) cho các đại học đầu tàu - nơi họ được quyền tự quyết toàn diện về học thuật, nhân sự, tổ chức và tài chính. Khi được tháo gỡ những điểm nghẽn của cơ chế hành chính cứng nhắc, các trường mới có thể phát huy tối đa năng lực sáng tạo và hội nhập quốc tế.
“Các nhà nghiên cứu quốc tế chỉ ra rằng, một đại học đẳng cấp thế giới phải hội tụ ba yếu tố: tập trung tài năng - nguồn lực dồi dào - quản trị thuận lợi. Muốn có đại học tầm thế giới, Việt Nam cũng phải hội đủ ba điều kiện đó”, PGS.TS Nguyễn Bá Chiến nhấn mạnh.
PGS.TS Bùi Thị An.
Lấy con người làm trung tâm
Về đổi mới sáng tạo, khoa học công nghệ, PGS.TS Bùi Thị An - nguyên đại biểu Quốc hội khóa XIII, Viện trưởng Viện Tài nguyên, Môi trường và Phát triển cộng đồng, cho rằng Dự thảo Văn kiện Đại hội XIV được chuẩn bị công phu, thể hiện rõ tầm nhìn dài hạn và triết lý phát triển bền vững của Đảng - lấy con người làm trung tâm, lấy hạnh phúc làm thước đo.
“Điểm mới mang tính đột phá là Dự thảo lần này xác định khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo không chỉ là công cụ, mà còn là động lực then chốt của tăng trưởng quốc gia. Cùng với đó là việc đề cao nguồn nhân lực chất lượng cao, nhấn mạnh vai trò của con người - nhân tố trung tâm của mọi chính sách phát triển”, bà An nhận định.
PGS.TS Bùi Thị An cũng cho rằng Văn kiện cần tiếp tục cụ thể hóa các chương trình hành động ở cấp địa phương, nhất là trong các lĩnh vực liên quan trực tiếp đến đời sống người dân như văn hóa, giáo dục, y tế, môi trường, giao thông và an sinh xã hội.
Dự thảo Văn kiện Đại hội XIV không chỉ là bản định hướng cho giai đoạn phát triển mới, mà còn thể hiện quyết tâm của Đảng trong việc đưa đất nước bước vào thời kỳ phát triển dựa trên tri thức và sáng tạo.
Nếu được triển khai đồng bộ, các chính sách đột phá về giáo dục đại học sẽ không chỉ tạo ra những cơ sở đào tạo - nghiên cứu ngang tầm khu vực, mà còn hình thành hệ sinh thái đổi mới sáng tạo toàn diện, lan tỏa tinh thần khoa học tới mọi lĩnh vực của đời sống, góp phần xây dựng một Việt Nam giàu mạnh, văn minh.
Theo PGS.TS Nguyễn Bá Chiến, thực tiễn quốc tế đã chứng minh các quốc gia có hệ thống đại học hàng đầu như Mỹ, Đức, Singapore đều áp dụng cơ chế “đặt hàng kết quả” thay cho cơ chế “cấp phát hành chính”. Chính sách đột phá phải theo hướng Nhà nước đầu tư lớn, tập trung, và đổi lại, các đại học phải cam kết mang lại sản phẩm khoa học công nghệ đỉnh cao, tránh hình thành “ốc đảo ưu tú”, đảm bảo lan tỏa cho toàn hệ thống.
