Nâng tầm hệ thống trường nội trú, bán trú vùng dân tộc thiểu số

Hoàn thiện cơ chế, nguồn lực

Chương trình mục tiêu quốc gia phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi giai đoạn 2021-2030 là một trong những chương trình trọng điểm của Chính phủ, đặt mục tiêu giảm nghèo bền vững, phát triển giáo dục toàn diện, củng cố hệ thống trường phổ thông dân tộc nội trú (PTDTNT), dân tộc bán trú (PTDTBT), trường phổ thông có học sinh bán trú và đẩy mạnh xóa mù chữ. Trong bức tranh chung ấy, ngành Giáo dục giữ vai trò nòng cốt về nâng cao chất lượng nguồn nhân lực vùng DTTS&MN.

Theo phân công, tại Chương trình mục tiêu quốc gia này, Bộ GD&ĐT chủ trì 3 nhiệm vụ gồm: Dự án 4.2 về đầu tư cơ sở vật chất cho Trường ĐH Tây Nguyên, ĐH Tây Bắc, Trường Hữu nghị T78, Hữu nghị 80; Dự án 5.1 về đổi mới, củng cố hệ thống PTDTNT, PTDTBT, trường có học sinh bán trú và xóa mù chữ; Dự án 5.3 về giáo dục nghề nghiệp và việc làm cho lao động vùng DTTS&MN. Trong đó, Dự án 5.1 được coi là “xương sống” ở bậc phổ thông đối với giáo dục vùng DTTS&MN.

Về chỉ đạo điều hành, Bộ GD&ĐT đã thành lập Ban Chỉ đạo, tiểu ban giúp việc cho các Chương trình MTQG giai đoạn 2021–2025; ban hành hệ thống kế hoạch và hướng dẫn triển khai Dự án 5.1 theo lộ trình. Nhờ đó, địa phương có hành lang pháp lý và quy trình thống nhất để lồng ghép nguồn lực, tổ chức thực hiện.

Công tác kiểm tra, giám sát được duy trì hằng năm và “chạm” đến đúng các nút thực thi ở cơ sở. Năm 2022, Bộ kiểm tra Phú Thọ, Hòa Bình và các sở GD&ĐT Sơn La, Đắk Lắk (QĐ 3644/QĐ-BGDĐT). Năm 2023, kiểm tra 6 tỉnh: Hà Giang, Cao Bằng, Thanh Hóa, Nghệ An, Quảng Nam, Quảng Ngãi (QĐ 3622/QĐ-BGDĐT). Năm 2024, tiếp tục tại Quảng Bình, Quảng Trị, Lai Châu, Kon Tum (QĐ 3375/QĐ-BGDĐT). Sau kiểm tra đều có thông báo kết quả, hướng dẫn tháo gỡ vướng mắc.

Về nguồn lực Dự án 5.1, kế hoạch vốn giai đoạn 2021–2025 dự kiến bố trí cho 42 địa phương là 8.074.638 triệu đồng (đầu tư 6.293.046 triệu; sự nghiệp 1.781.592 triệu). Riêng năm 2025, Bộ GD&ĐT đã đề xuất giao 2.274.927 triệu đồng (đầu tư 1.670.193 triệu; sự nghiệp 604.734 triệu). Như vậy, đến cuối giai đoạn, nguồn NSTW cho 42 địa phương cơ bản được đề xuất giao đủ 100% theo kế hoạch.

Tính đến 31/3/2025, lũy kế kinh phí đã giao để tổ chức thực hiện ở địa phương đạt 8.309,499 tỷ đồng (tương đương 91,13% kế hoạch giai đoạn; 102,93% so với mức Bộ đề xuất), trong đó vốn đầu tư 5.688,504 tỷ (NSTW) và 643,210 tỷ (NSĐP); vốn sự nghiệp 1.794,737 tỷ (NSTW) và 132,494 tỷ (NSĐP); huy động khác 50,554 tỷ đồng.

Giải ngân đến 31/3/2025, thực hiện đạt 6.825,903 tỷ đồng (tương đương 82,15% tổng kinh phí được cấp), riêng NSTW đạt 6.329,790 tỷ (84,59%). Ước đến 31/12/2025, giải ngân 7.909,07507 tỷ đồng (tương đương 95,18%), trong đó NSTW 7.074,83932 tỷ (94,54%). Đây là nỗ lực đáng ghi nhận nếu đặt trong bối cảnh nhiều đầu mục đầu tư công ở vùng khó thường “kẹt” tiến độ do thủ tục pháp lý, yếu tố địa hình và thiên tai.

Bên cạnh kết quả đạt được, giai đoạn 2021–2025 còn có một số hạn chế như: Huy động nguồn lực ngoài ngân sách còn mỏng, mới có 5 địa phương ghi nhận 50,554 tỷ đồng vốn khác; năng lực thực hiện không đồng đều giữa các tỉnh dẫn tới nguy cơ chồng chéo nhiệm vụ giữa các sở, ngành; chế độ báo cáo của một số nơi chưa thật sự đồng bộ, gây khó cho tổng hợp, theo dõi, đánh giá.

Giải pháp cho giai đoạn mới

Từ nền tảng pháp lý đã có và “độ trễ” giải ngân đang dần thu hẹp, giai đoạn 2026–2030, các nội dung về giáo dục và đào tạo thuộc Chương trình mục tiêu quốc gia phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi cần chuyển mạnh trọng tâm sang chất lượng thụ hưởng ở từng trường lớp, từng nhóm đối tượng.

Báo cáo của Bộ GD&ĐT tại hội nghị tổng kết 5 năm thực hiện các nội dung về giáo dục và đào tạo thuộc Chương trình MTQG phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi giai đoạn 2021-2025, định hướng giai đoạn 2026-2030 do Bộ GD&ĐT phối hợp UBND tỉnh Phú Thọ tổ chức nêu rõ các định hướng trụ cột về gồm: Củng cố mạng lưới PTDTNT, PTDTBT và trường có học sinh bán trú; tăng cường xóa mù chữ linh hoạt theo cộng đồng; nâng cao chất lượng đội ngũ; đẩy mạnh chuyển đổi số trong quản trị dạy học; và gắn chặt đào tạo (nhất là hướng nghiệp ở THCS/THPT) với nhu cầu thị trường lao động địa phương.

Các giải pháp được đặt ra trong giai đoạn tới, đó là: Chuẩn hóa định mức, tiêu chí hỗ trợ bán trú theo hướng tăng mức đầu tư cho dinh dưỡng và cơ sở sinh hoạt, bảo đảm duy tu, vận hành bền vững thiết bị dạy học đã đầu tư; Khoanh vùng “điểm nghẽn” về vốn và thủ tục, yêu cầu địa phương có cam kết tiến độ giải ngân theo quý, rút ngắn thời gian thẩm định, đấu thầu.

Với công tác xóa mù chữ, Chương trình sẽ mở rộng mô hình lớp học linh hoạt, phù hợp mùa vụ, tập trung nhóm yếu thế như phụ nữ, người di cư tự do, cư dân vùng sâu vùng xa.

Cùng với đó, liên kết giữa nhà trường, cộng đồng và doanh nghiệp sẽ được mở rộng từ tổ chức hoạt động trải nghiệm, hướng nghiệp sát với nghề nông, lâm nghiệp, du lịch bản địa đến phát triển câu lạc bộ văn hóa, thể thao nhằm giữ gìn bản sắc và giảm tỷ lệ bỏ học.

Ở tầm quản trị, kinh nghiệm giai đoạn 2021–2025 cho thấy mô hình Ban Chỉ đạo chung cho 3 dự án đã giúp “gom” đầu mối, tránh trùng lặp, song cũng đặt ra yêu cầu phân vai rõ ràng hơn giữa các sở, ngành để không dàn trải nguồn lực. Giai đoạn tới, cần thống nhất đầu mối triển khai từng hợp phần và ứng dụng cơ sở dữ liệu giám sát trực tuyến để cập nhật tiến độ, giảm sai lệch, chậm trễ báo cáo.

Đặc biệt, truyền thông chính sách sẽ được coi là một hợp phần chiến lược. Thay vì chỉ truyền đạt văn bản, truyền thông giai đoạn mới cần kể câu chuyện thật về lớp học vùng cao đổi thay, học sinh bán trú trở lại trường, người lớn thoát mù chữ… những minh chứng sống động nhất về hiệu quả của chính sách.