Từ đây mở ra cách kể chuyện mới cho văn hóa truyền thống.
Di sản trở thành sản phẩm văn hóa mới
Trong bối cảnh hội nhập, di sản văn hóa không chỉ là một phần ký ức mà còn là nguồn tài nguyên sáng tạo, góp phần hình thành sản phẩm văn hóa gắn kết chặt chẽ với đời sống đương đại.
Hàng loạt dự án, cuộc thi, triển lãm được tổ chức, thu hút đông đảo giới trẻ, nghệ sĩ cùng chung tay đưa di sản bước ra khỏi không gian bảo tồn, trở thành mạch nguồn sáng tạo độc đáo.
Một trong những hoạt động nổi bật mới diễn ra là cuộc thi “Theo bước di sản cộng đồng”, phát động từ tháng 6/2025 trong khuôn khổ dự án “Di sản Kết nối - Bộ sưu tập Di sản số”. Chỉ sau vài tháng, cuộc thi đã thu hút gần 100 bài dự thi từ khắp cả nước. Qua vòng sơ loại, 13 tác phẩm xuất sắc được chọn vào chung kết, trong đó có nhiều ý tưởng táo bạo khi khai thác các di sản ít được biết đến, thậm chí đứng trước nguy cơ mai một.
Vòng chung kết diễn ra trong hai ngày 15 và 16/9 tại Trung tâm Điều phối hoạt động sáng tạo Hà Nội (Bảo tàng Hà Nội), nơi các thí sinh không chỉ trưng bày tác phẩm mà còn trực tiếp bảo vệ ý tưởng. Kết quả, giải Vàng thuộc về nhóm tác giả trẻ với tác phẩm “Thảnh Ỷ”, giải Bạc trao cho dự án “Tò he+” và giải Đồng thuộc về “Móc khóa tượng gỗ nhà Mồ”.
Điểm đáng chú ý là các tác phẩm dự thi không chỉ dừng lại ở tính thẩm mỹ mà còn có khả năng ứng dụng vào đời sống. Những chiếc móc khóa gỗ nhỏ bé chứa đựng câu chuyện về tín ngưỡng cộng đồng Tây Nguyên; những thiết kế mới lạ từ tò he truyền thống vừa tôn vinh nghề thủ công, vừa có thể trở thành sản phẩm quà tặng du lịch; hay sự cách tân trong nghệ thuật Tuồng với “Sắc Bội & Họa Diện” mở ra khả năng giới thiệu loại hình sân khấu cổ điển bằng hình thức thị giác mới.
Theo Ban tổ chức, mục tiêu của cuộc thi không phải tìm ra một vài tác phẩm xuất sắc để trưng bày, mà là khuyến khích thế hệ trẻ coi di sản như một nguồn cảm hứng sống động để phát triển sản phẩm văn hóa, đồng thời ứng dụng công nghệ số để quảng bá di sản đến gần hơn với công chúng trong và ngoài nước.
Không chỉ dừng ở cuộc thi, nhiều nghệ sĩ đương đại cũng kể chuyện di sản bằng thử nghiệm táo bạo. Nhạc sĩ Ngô Hồng Quang gây dấu ấn với album ‘Rạng Đông’, kết hợp âm nhạc Chăm, Mông, Tày, Nùng, Pa Dí, Khơ Mú cùng nhạc cụ dân gian Việt Nam, beatbox, nhạc cụ Ấn Độ và bộ gõ đương đại.
Đây là kết quả của quá trình điền dã và sáng tạo, mang hồn cốt văn hóa bản địa hòa cùng hơi thở âm nhạc thế giới. Với Ngô Hồng Quang, sáng tạo từ chất liệu dân gian không phải vay mượn, mà là chắt lọc và nâng tầm để khán giả vừa cảm nhận cái đẹp truyền thống, vừa trải nghiệm sự mới mẻ.
Kiên trì đưa xẩm trở lại bằng cách kết hợp với nhạc điện tử, Hà Myo từng bị cho là “phá xẩm” nhưng đã dần chinh phục khán giả nhờ sự bền bỉ và tinh thần tôn trọng di sản. Không dừng ở đó, cô tiếp tục thử nghiệm với hát xoan, hát văn, chèo, dân ca Nam Trung Bộ và dân ca Mường, bởi theo Hà Myo, chỉ khi dám thử nghiệm và hòa cái cũ vào cái mới, di sản mới thực sự sống trong đời sống hôm nay.
Cuộc thi 'Theo bước di sản cộng đồng' đã thu hút gần 100 bài dự thi từ khắp cả nước. Ảnh: BTC
Giữ hồn xưa trong sáng tạo hôm nay
Trong hội họa, thời trang và điện ảnh, di sản cũng hiện diện theo cách khác biệt. Triển lãm “Dân gian trong Gen Z” tại Văn Miếu - Quốc Tử Giám năm 2024 từng gây tiếng vang lớn khi người trẻ vẽ lại tranh Đông Hồ bằng phong cách hoạt hình, minh họa hát bội với nét vẽ vui tươi, hay sáng tạo từ vè, đồng dao bằng ngôn ngữ hội họa hiện đại.
Trong thời trang, nhà thiết kế Phạm Trần Thu Hằng với show “Vĩnh họa Thăng Long” đã đưa múa rối và nhiều loại hình nghệ thuật truyền thống vào bộ sưu tập, tạo sự giao thoa độc đáo giữa nghệ thuật trình diễn và thiết kế đương đại.
Điện ảnh cũng chứng kiến bước thử nghiệm thành công với bộ phim “Cám”, khi những bộ cổ phục được tái hiện kỹ lưỡng đã mang lại cảm giác chân thực về đời sống cung đình và dân gian thời phong kiến.
Tuy nhiên, việc đưa sản phẩm sáng tạo từ di sản ra thị trường vẫn là thách thức lớn. Ông Nguyễn Việt Nam - nhà sáng lập Tired City cho rằng, văn hóa dân gian trong góc nhìn mới không chỉ giúp công chúng thêm yêu lịch sử, mà còn góp phần định hình bản sắc Việt Nam trong hội nhập.
Nhưng nếu thiếu chiến lược sản xuất, quảng bá và sự đồng hành của nhà đầu tư lẫn chính sách hỗ trợ, các tác phẩm sẽ chỉ dừng ở mức triển lãm, chưa thực sự đi vào đời sống và đóng góp cho kinh tế sáng tạo.
Các sản phẩm sáng tạo từ văn hóa truyền thống có thể trở thành hàng hóa, khơi gợi nét đẹp bản sắc dân tộc. Ảnh: BTC
Từ góc nhìn rộng hơn, xu hướng khai thác di sản trong sáng tạo nghệ thuật vừa mở ra cơ hội, vừa đặt ra thách thức. Nếu người sáng tạo thiếu nền tảng kiến thức, nguy cơ biến tướng di sản luôn hiện hữu. Ngược lại, nếu chỉ bê nguyên xi yếu tố truyền thống mà không có sự cách tân, sản phẩm dễ rơi vào lối mòn, không tạo được sức hút.
Nhạc sĩ Ngô Hồng Quang khẳng định: “Không thể đưa nguyên làn điệu cũ rồi nói đó là mới, cũng không thể gắn cái hoàn toàn xa lạ để khẳng định là di sản. Quan trọng là tìm ra sự hài hòa để đưa cái cũ lên một tầm cao mới. Đây cũng chính là thước đo cho những sáng tạo dựa trên nền văn hóa dân gian”.
Từ cuộc thi “Theo bước di sản cộng đồng” đến những dự án âm nhạc, hội họa, thời trang và điện ảnh, có thể thấy di sản không chỉ là dấu ấn của quá khứ, mà là mạch nguồn sáng tạo cho hiện tại.
“Mong muốn của thành phố Hà Nội và các đội ngũ làm công tác bảo tồn là biến di sản thành những sản phẩm văn hóa mang tính sáng tạo, tiêu dùng, vừa tạo lợi ích kinh tế, vừa khẳng định bản sắc. Thông qua đó, công chúng có thêm cơ hội tiếp cận và hiểu sâu hơn tinh hoa văn hóa. Hiện Hà Nội đã ban hành nhiều chính sách phát triển công nghiệp văn hóa với ưu đãi dành cho doanh nghiệp, nghệ sĩ trong quá trình sáng tạo sản phẩm”, Bùi Thị Hương Thủy - Phó Trưởng phòng Quản lý Di sản, Sở Văn hóa và Thể thao Hà Nội.
