Trong khuôn viên Viện Sốt rét - Ký sinh trùng - Côn trùng Trung ương có một hệ thống bảo tàng đặc biệt, lưu giữ hàng nghìn mẫu vật sống động, phản ánh thế giới vi mô của bệnh tật. Đây không chỉ là cơ sở phục vụ nghiên cứu khoa học, mà còn cung cấp bằng chứng trực quan về những nguy cơ ký sinh trùng và côn trùng y học đối với sức khỏe cộng đồng.
Hiện Bảo tàng Côn trùng Y học lưu giữ hơn 42.000 mẫu vật chủ và côn trùng, còn Bảo tàng Ký sinh trùng đang lưu giữ hơn 400 mẫu vật. Các mẫu vật được bảo quản theo quy trình khoa học nghiêm ngặt (nhiệt độ xung quanh ngưỡng 25°C, độ ẩm 50-60%) để duy trì chất lượng cho công tác đối chiếu, nghiên cứu phân loại và đào tạo cho các thế hệ y khoa.
Mẫu vật giun đũa (Ascaris lumbricoides) được thu thập năm 1998 cho thấy mức độ nhiễm ký sinh trùng từng rất cao, trong bối cảnh vệ sinh môi trường và an toàn thực phẩm tại nhiều khu vực khi đó chưa được đảm bảo.
Chị Vũ Thị Trang (cán bộ khoa Ký sinh trùng) chia sẻ, giun đũa dễ lây lan do thói quen dùng phân bón ruộng, gieo rắc trứng giun ra ngoài. Những búi giun kinh dị thế này là nguyên nhân dẫn đến các biến chứng như tắc ruột hay giun chui ống mật, gây đau đớn dữ dội.
Mẫu vật ruột người bị tắc nghẽn hoàn toàn do búi giun đũa (Ascaris lumbricoides), thu thập từ năm 2006. Đây là một trong những biến chứng cấp tính và nguy hiểm nhất, đòi hỏi can thiệp ngoại khoa khẩn cấp. Mẫu vật là lời cảnh báo về mức độ tổn thương vật lý mà một con giun có thể gây ra khi chúng tập trung số lượng lớn, không chỉ gây đau dữ dội mà còn đe dọa trực tiếp tính mạng bệnh nhân.
Mẫu vật cho thấy sự xơ hóa và các ổ tổn thương trên gan, minh chứng cho bệnh lý lâu dài mà sán lá gan nhỏ gây ra. Theo chia sẻ của các cán bộ nghiên cứu, đây là hậu quả trực tiếp của thói quen ăn uống thiếu an toàn như ăn rau sống hoặc cá chưa nấu chín – con đường lây nhiễm điển hình của loại ký sinh trùng này.
Mẫu vật Sán dây (Taenia spp) được kéo thẳng trong dung dịch bảo quản, minh chứng cho chiều dài có thể đạt tới 12m của loài ký sinh trùng này khi sống trong ruột người. Sán dây thường lây truyền do thói quen ăn thịt sống, tiết canh. Chúng có khả năng sống ký sinh và hút chất dinh dưỡng trong cơ thể người từ 10-12 năm, gây suy kiệt sức khỏe vật chủ mà không phải lúc nào cũng được phát hiện kịp thời.
Các mẫu vật cua suối, lươn đồng và cá nước ngọt là vật chủ trung gian truyền các bệnh sán lá gan lớn và sán lá phổi cho người. Đây là lời cảnh báo rõ ràng về thói quen ăn gỏi, ăn rau sống hoặc ăn cá nhúng lẩu chưa chín kỹ. "Thực chất chỉ làm chín bề mặt bên ngoài chứ nguồn bệnh bên trong vẫn còn đó", cán bộ Viện nhấn mạnh.
Các mẫu giun đũa, giun tóc, giun móc cũng khiến nhiều trường hợp thiếu máu không rõ nguyên nhân. "Giun tóc hút máu từ trong cơ thể con người dẫn đến thiếu máu... nhiều khi chỉ cần tẩy giun theo lộ trình 3 ngày thì khỏi", chị Trang cho biết. Nữ cán bộ này cũng nhấn mạnh tầm quan trọng của việc soi chất thải để chẩn đoán đúng bệnh, tránh điều trị sai lệch như điều trị huyết học hay tủy sống. Ngày nay, khi thuốc tẩy giun hiện đại khiến giun bị tiêu diệt và phân hủy ngay bên trong cơ thể, khác với thế hệ trước thấy giun sống bò ra ngoài.
Để có được những mẫu vật giun trưởng thành này, đội ngũ cán bộ khoa học phải thực hiện những chuyến công tác thực địa kéo dài ít nhất hai tuần tại các vùng khó khăn, thiếu thốn điều kiện. Chị Vũ Thị Trang mô tả công việc này là "đãi như đãi cát, đãi vàng... nhưng từ phân người", chỉ được thực hiện sau khi kiểm tra và xác định cường độ nhiễm của bệnh nhân đủ cao.
Tuy vậy không phải chuyến công tác nào cũng ghi được kết quả như mong muốn. "Đôi lúc anh em đành ngậm ngùi đi về vì người dân sợ hãi, vứt bỏ giun sau khi uống thuốc tẩy, khiến cả chuyến công tác trở nên tay trắng. Những mẫu vật được trưng bày hôm nay là thành quả của cả hành trình gian khổ, vượt qua rào cản về tâm lý, điều kiện vệ sinh và sự thiếu hiểu biết của cộng đồng", chị Trang tâm sự.
Sau khi mẫu vật được thu thập và định loại chính xác, chúng được đưa vào bảo quản trong dung dịch Formol (như các mẫu vật trong ảnh). Các chuyên gia cho biết, đây là dung dịch nguy hiểm, có thể gây cay mắt và là nguyên nhân tiềm ẩn dẫn đến ung thư, đòi hỏi sự cẩn thận và chính xác tuyệt đối trong quá trình thao tác. Hơn nữa, việc nuôi cấy các đơn bào còn khiến cán bộ phải đối diện với nguy cơ bị phơi nhiễm và lây các bệnh viêm ruột. Chính sự hy sinh thầm lặng của đội ngũ nghiên cứu là điều cần thiết để duy trì kho tàng mẫu vật phục vụ công tác phòng chống dịch tễ.
Tại Bảo tàng Côn trùng, tấm da hổ cỡ lớn này là một trong những mẫu vật cực kỳ quý hiếm. Trên cơ thể con hổ khi được thu thập, phát hiện 3 loại ve khác nhau. Chúng cung cấp thông tin vô giá về hệ sinh thái ve, vật chủ và chu trình lây truyền bệnh trong tự nhiên, phục vụ quan trọng cho công tác nghiên cứu dịch tễ học.
Hệ thống bảo tàng tại Viện Sốt rét - Ký sinh trùng - Côn trùng Trung ương là lời khẳng định về vai trò của con người trong việc giải mã những bí ẩn của thế giới vi mô. Qua từng mẫu vật, các nhà khoa học không chỉ lưu giữ bằng chứng về bệnh tật mà còn truyền tải kiến thức, nâng cao nhận thức cộng đồng, hướng tới một tương lai không còn ám ảnh bởi ký sinh trùng và côn trùng gây bệnh.
