Thỏa thuận khoáng sản Mỹ-Ukraine tạm ‘đổ bể’, EU hay ai khác có thể nhảy vào thay thế người chơi chính?

Hình ảnh chụp từ máy bay không người lái cho thấy mỏ lộ thiên Zavallievsky Graphite tại Zavallia, giữa lúc Nga tấn công Ukraine, ngày 10/2. (Nguồn: Reuters)

Trang European Conservative bình luận, đằng sau sự ủng hộ quốc tế và căng thẳng ngoại giao là một nguồn tài nguyên chiến lược ngày càng được thèm muốn, bao gồm các nguyên tố đất hiếm và khoáng sản quan trọng, được chôn vùi dưới lòng đất Ukraine. Đó là lý do mà không chỉ Mỹ, Anh hay châu Âu... đều hy vọng có thể tiếp cận.

Ukraine thực chất có gì?

Quốc gia Đông Âu sở hữu một trong những trữ lượng khoáng sản quan trọng lớn nhất ở châu Âu. Trong số 34 nguyên tố mà Liên minh châu Âu coi là thiết yếu cho nền kinh tế của mình, Ukraine nắm giữ tới 22, bao gồm lithium, titan, than chì và một số nguyên tố đất hiếm như neodymium và erbium.

Đây có thể là những cái tên khá xa lạ, nhưng chúng rất quan trọng để sản xuất pin xe điện, nam châm được sử dụng trong tua bin gió, thiết bị điện tử và thiết bị công nghệ quốc phòng.

Tin liên quan
Doanh nghiệp Nga-Mỹ bàn chuyện dỡ bỏ trừng phạt kinh tế, Tổng thống Trump tính các biện pháp quy mô lớn hơn để đạt mục tiêu

Nhiều mỏ trong số này đang nằm ở các khu vực bị ảnh hưởng trực tiếp bởi cuộc xung đột quân sự Nga-Ukraine. Luhansk, Donetsk, Zaporizhzhia và Kherson - bốn khu vực được Nga sáp nhập vào năm 2022 - trữ khoảng 53% trữ lượng khoáng sản của Ukraine. Sự kiểm soát của Moscow đối với những khu vực này đã cản trở khả năng khai thác các nguồn tài nguyên quý giá của Kiev, hạn chế tiềm năng thu hút đầu tư nước ngoài và phát triển ngành khai khoáng địa phương.

Các mỏ than chì tự nhiên của Ukraine - một kim loại được sử dụng trong pin lithium-ion, chiếm 6% trữ lượng của thế giới. Ngoài việc sử dụng trong pin, than chì còn được sử dụng trong nhiều ứng dụng khác nhau, từ lò phản ứng hạt nhân đến đơn giản như ruột bút chì.

Quốc gia này cũng nắm giữ trữ lượng lithium đáng kể, ước tính chiếm từ 1% đến 2% tổng trữ lượng toàn cầu, với khoảng 500.000 tấn đã được xác nhận. Khoáng sản này rất cần thiết để sản xuất pin, gốm sứ và thủy tinh, đưa Ukraine trở thành nhà cung cấp chính của nguồn tài nguyên này tại châu Âu.

Ngoài ra, Ukraine còn có trữ lượng titan lớn nhất lục địa, chiếm 1% tổng trữ lượng của thế giới. Theo Cục Khảo sát địa chất Ukraine, quốc gia này có thể cung cấp nhu cầu titan kim loại cho Mỹ và Liên minh châu Âu (EU) trong 25 năm.

Các mỏ urani của Ukraine, không thể thiếu trong sản xuất điện hạt nhân, chiếm 2% và 4% trữ lượng toàn cầu.

Trên hết, Ukraine có trữ lượng đáng kể các nguyên tố đất hiếm như lanthanum và xeri, được sử dụng trong màn hình và hệ thống chiếu sáng; neodymium, cần thiết cho tua bin gió và pin xe điện; và các nguyên tố như erbi và yttri, được sử dụng trong các ứng dụng từ năng lượng hạt nhân đến sản xuất laser.

Khu vực Donbas là nơi giàu kim loại quý nhất và cũng là địa bàn hoạt động của hầu hết ngành công nghiệp nặng Ukraine. Trong lịch sử, đây là nơi đóng góp đáng kể nhất cho GDP của quốc gia Đông Âu.

Ai sẽ là trở thành “người chơi” chính?

Tất nhiên, mối quan tâm đến khoáng sản của Ukraine không chỉ giới hạn trong cuộc xung đột quân sự đang diễn ra. Việc tiếp cận các vật liệu này rất quan trọng đối với xu hướng sản xuất các công nghệ sạch, trong một thế giới đang chuyển dần sang năng lượng “xanh”. Trung Quốc là quốc gia hiện thống trị sản xuất và tinh chế đất hiếm khi kiểm soát tới 70% thị trường toàn cầu.

Trong khi đó, đối với các nước phương Tây, đa dạng hóa nguồn cung cấp các vật liệu này là ưu tiên chiến lược.

Nói riêng về Mỹ, dù đã tăng cường các nỗ lực trong lĩnh vực này nhằm giảm sự phụ thuộc vào Trung Quốc trong chuỗi cung ứng đất hiếm. Nhưng hiện với chỉ một mỏ đang hoạt động và không có khả năng tinh chế đáng kể, Washington đã nhìn thấy ở Ukraine một cơ hội “quá tốt” để củng cố sự độc lập của mình trong lĩnh vực quan trọng này.

Điều này có thể giải thích cho mối quan tâm lớn của chính quyền Tổng thống Trump trong việc đảm bảo một thỏa thuận với Kiev để khai thác các nguồn tài nguyên quý giá.

Chính quyền Tổng thống Trump đã tìm cách củng cố vị thế của mình trên thị trường khoáng sản thông qua một thỏa thuận hợp tác với Ukraine, nếu được ký vào ngày 28/2 vừa qua - trong chuyến thăm Nhà Trắng của Tổng thống Volodymyr Zelensky nhằm đàm phán về một đảm bảo an ninh cho Kiev.

Căng thẳng giữa hai nhà lãnh đạo Mỹ-Ukraine trở nên rõ ràng trong cuộc tiếp xúc tại Nhà Trắng, Tổng thống Trump cáo buộc ông Zelensky "chơi quá tay" và yêu cầu nhà lãnh đạo quốc gia Đông Âu chấp nhận các điều khoản được đề xuất để tiếp tục nhận được sự hỗ trợ của Mỹ trong bối cảnh cuộc xung đột quân sự với Nga vẫn dai dẳng và khốc liệt.

Hiện số phận thỏa thuận khoáng sản Mỹ-Ukraine còn chưa đến hồi kết, nhưng nếu trở thành hiện thực, đây sẽ là khoản đầu tư nước ngoài quan trọng nhất trong lịch sử gần đây của Kiev.

Tuy nhiên, trong khi Mỹ vẫn đang tìm mọi cách định vị mình là nhà đầu tư hàng đầu trong lĩnh vực khai khoáng của Ukraine, Pháp, Vương quốc Anh hay các đối tác tiềm năng khác, đều đã thể hiện rõ mong muốn.

Pháp đã theo đuổi các thỏa thuận song phương với Kiev để đảm bảo nguồn cung cấp các vật liệu quan trọng cho ngành công nghệ và quốc phòng của họ. Kể từ năm 2024, Pháp đã đàm phán các thỏa thuận hợp tác khai khoáng với Ukraine, điều này có thể xung đột với lợi ích của Mỹ nếu cả hai bên đều tìm cách độc quyền tiếp cận các nguồn tài nguyên này, giới quan sát bình luận.

Trong khi đó, Vương quốc Anh là đồng minh kiên định của Ukraine trong cuộc xung đột với Nga và có thể tận dụng mối quan hệ này để đảm bảo tiếp cận các khoáng sản quan trọng mà không cần đầu tư trực tiếp đáng kể. London đã bày tỏ lo ngại về sự phụ thuộc của châu Âu vào Trung Quốc trong lĩnh vực này và có thể lựa chọn chiến lược hợp tác dài hạn với Kiev để đa dạng hóa chuỗi cung ứng toàn cầu.

Trang tin châu Âu Euractiv.com mới đây đưa ra nhận định, cuộc tranh cãi giữa Tổng thống Mỹ người đồng cấp Ukraine tại Washington, D.C. đã mở ra cơ hội cho EU khôi phục thỏa thuận với Kiev về tài nguyên thiên nhiên năm 2021 – thỏa thuận vốn đã bị đình trệ do chiến dịch quân sự đặc biệt của Nga (2/2022).

Theo đó, EU đang tìm cách khôi phục quan hệ đối tác và đẩy nhanh tiến độ thực hiện “thỏa thuận cũ” nhằm giúp Ukraine khai thác nguồn tài nguyên khoáng sản của mình. Thỏa thuận này được coi là một nỗ lực nhằm đảm bảo nguồn cung cấp các nguồn tài nguyên thiết yếu cho quá trình chuyển đổi năng lượng xanh, đồng thời giảm sự phụ thuộc lớn vào Trung Quốc đối với các nguyên liệu như lithium, coban, than chì tự nhiên và đất hiếm.

Thậm chí, Nhà nghiên cứu Andrian Prokip từ Viện Kennan và nhóm nghiên cứu có trụ sở tại Washington tin rằng, sự đối đầu công khai của Ukraine với Mỹ có thể diễn ra theo hướng có lợi cho EU.

"Kiev hiện quan tâm đến việc thúc đẩy sự hợp tác về vấn đề này với EU và để EU chứng minh sự quan tâm của mình đối với khoáng sản của Ukraine" và cũng sẽ báo hiệu với Washington rằng họ đang có nhiều hơn một đối tác và người mua tiềm năng”, chuyên gia Andrian Prokip nói.

Các khoáng sản quan trọng và đất hiếm của Ukraine là một tài sản kinh tế và là quân bài quan trọng trong “trò chơi địa chính trị” của quốc gia này. Khi xung đột quân sự tiếp diễn, việc tiếp cận các nguồn tài nguyên này có thể định hình quá trình tái thiết và tương lai kinh tế của Ukraine. Tuy nhiên, sự cạnh tranh giữa Mỹ, Pháp và Vương quốc Anh và những ai khác nữa... đang tạo thêm một vấn đề phức tạp khác, khi mỗi quốc gia đều tìm cách đảm bảo “miếng bánh” của riêng mình.

Như vậy, những ngày tháng tới sẽ quyết định liệu Ukraine có thể tận dụng các “nguồn lực tự nhiên” để củng cố vị thế đàm phán của mình hay không?... Hoặc liệu các thế lực bên ngoài sẽ sử dụng “con bài này” cho các điều khoản khai thác của họ đối với Kiev.